آشنایی با دستگاه سه گاه

دستگاه سه گاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. این دستگاه تقریباً در همه کشور های اسلامی متداول است ولی ریشه کاملا ایرانی دارد.
دستگاه سه گاه در میان ترک ها خیلی رایج است و آن ها در خواندن آواز در دستگاه سه گاه مهارت زیادی دارند.
اما فارسی زبانان آن را طور دیگری می خوانند.
آشنایی با دستگاه سه گاه

موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه با نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز به نام‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، اصفهان است.
یکی از علت‌های این طبقه‌بندی تفاوت در حالات شنیداری و احساسی متفاوت یا متمایزی است که شنونده با شنیدن هرکدام از این دستگاه‌ها یا آواز‌ها احساس می‌کند.
یکی از دلایل اصلی ایجاد این حالات متفاوت در شنونده، کوک متفاوت در ساز است و عامل اصلی دیگر آن، غالب بودن اجرا و بیان و تاکید یک نت خاص هنگام اجراست.
قبل از بررسی و معرفی دستگاه سه گاه بهتر است با کلمه دستگاه در موسیقی بیشتر آشنا شویم.

در کتاب‌های قدیمی موسیقی ایرانی به کلمات یگاه، دوگاه، سه گاه، چهارگاه و پنجگاه بسیار اشاره شده است.
دستگاه سه گاه نیز همان طور که از نامش پیداست، یکی از نغمه‌های قدیمی ایران است.
بعضی این آواز را مخصوص ترک‌ها می‌دانند، از طرفی دیگر این آواز میان اهالی آذربایجان و قفقاز نیز متداول است.
سه گاه دارای فراز و فرود‌های جالبی است در گوشه‌ای مانند درآمد” کاملا محکم و قوی و در عین حال ظریف است و در گوشه‌ای مانند مویه” حزن و اندوه فراوان دارد، گویی که بچه‌ای ناله کرده و ذجه می‌زند؛
در گوشه‌ای مانند مخالف” هم علاوه بر حزن پنهان دارای صلابت و قدرت است و نوعی التماس توام با وقار در برابر معشوق را نشان می‌دهد.

آموزشگاه موسیقی

دستگاه سه‌گاه، بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه توام با امیدواری، مناسب است.
نغمه‌های آوازی موجود در سه‌گاه، بسیار غم انگیز هستند،‌ در آن حد که ناله‌های جانسوز آن به عمق وجود آدمی نفوذ کرده و بنیاد آن را از جا می‌کند.
حال و هوای دستگاه سه گاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بی‌نوایان را بیان می‌کند.

بعضی از آواز‌های سه گاه علاوه بر حالت حزن و اندوه حالتی حماسی به خود می‌گیرد که شعر‌های این گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب می‌کنند (مانند گوشه رجز).

قابل ذکر است که نغمه‌های شاد فراوانی نیز در این دستگاه ساخته و اجرا شده‌اند که می‌توان به آهنگ «گل اومد بهار اومد» ساخته مجید وفادار با شعری از بیژن ترقی اشاره کرد.

باید خاطرنشان کرد که حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و به‌ویژه در گوشه «مخالف»، حال و هوایی بسیار باشکوه دارد.

برای ساختن گام سه گاه باید درجه پنجم گام شور را ربع پرده کم کنیم، در آن صورت وارد گام سه گاه می‌شویم.
فرض کنید ما در شور در نت لا” هستیم، اگر درجه پنجم را که نت می” است تبدیل به می کرن” کنیم، ملودی ما حالتی پیدا می‌کند که آن را سه گاه می‌نا‌مند.

ویژگی‌های گام سه گاه

سه گاه گامی مستقل دارد که نه به گام بزرگ و کوچک شبیه است و نه با شور و همایون ارتباط دارد.
این گام دارای دانگ‌های نامساوی است.
از آنجا که تناسب فواصل درجات سه گاه با درجات گام چهارگاه تا حدودی مساوی است؛ لذا اغلب گوشه‌های معروف چهار گاه در سه گاه نیز نواخته می‌شوند. مثل گوشه‌های زابل، حصار، مخالف، مغلوب و مویه.
درجات مهم گام سه‌ گاه عبارتند از: درجه یک (تونیک)، درجه سوم (شاهد) و درجه پنجم (نمایان) که درجه سوم مهم‌تر از بقیه درجات است.

گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه

درآمد: معمولاً همه دستگاه‌ها با گوشه‌ای به نام درآمد که نشان‌دهنده حالت دستگاه است شروع می‌شوند که نوازنده و خواننده را برای ورود به حال و هوای دستگاه آماده می‌کند. به همین دلیل نام دیگر آن «گشایش» است. نت شاهد درآمد همان درجه اول گام است.

زابل: گوشه زابل بر درجه سوم گام تاکید دارد. به عبارت دیگر نت شاهد آن درجه سوم است. از گوشه زابل این دستگاه به راحتی می‌توان به آواز افشاری و گوشه شهناز شور رسید.

مویه: گوشه مویه بر درجه پنجم گام تاکید می‌کند و حالتی مانند شور دارد.

مخالف: گوشه مخالف،‌ بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با دیگر گوشه‌های سه‌گاه متفاوت است. می‌توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد.